<p> نویسنده همانگونهکه در مقدمه خاطرنشان کرده، در این اثر، کتاب را مختص به تراجم گروه خاص یا تنها محدود به یاد شاهان، وزرا، شعرا، علما و امرا نکرده است (ابنخلکان، بیتا: ۱/20). البته عدهای هم در نگارش تراجم، به نقد و تحلیل اطلاعات خود توجه نکردهاند و تنها، به ثبت تراجم پرداختهاند. در این کتاب، مؤلف صاحب ابتکار و تحلیل و ارائه ترجمه است. موضوع مشترک در تمام این آثار، تاریخ وفات اشخاص و تدوین الفبایی است. به همین علت مینویسد: تاریخ وفاتی را جا نگذاشتم مگر عده کمی؛ زیرا با وجود تحقیق، تاریخ وفات آنها برای من روشن نشد (صفدی، 1418: ۱/11 و 12). صفدی در مقدمه طولانی کتاب که در باب تاریخ است و در فصل نهم در فواید تاریخ، با ذکر نمونههایی اهمیت دانستن تاریخ وفات را بر ما روشن میکند. در این باره گفته شده کتاب را از آن نظر وفیاتالاعیان نام نهاده که از همان آغاز، به تراجمی پرداخته که بر او سال وفات آنها ثابت شده است (بروکلمان، بیتا: 5 و ۶/ پاورقی50). به دنبال آن آورده شده برای موضوعات دیگر نیز به همین ترتیب عمل شده است به نظر می رسد این ارتباط و وابستگی به دنبال نظر نویسنده صورت گرفته باشد. وی در مقدمه، به این مسئله تأکید کرده است (نک: ابنخلکان، بیتا: ۱/21)؛ برای نمونه، او در شرح احوال ابراهیم نخعی، نخستین ترجمه اثر خود، مینویسد: او سال 96 از دنیا رفت و برخی گویند 95. او هنگام مرگ 49 سال داشت و برخی هم گویند 58 سال به نظر من روایت اول صحیح است (ابنخلکان، بیتا: ۱/1). </p>

<p> وی در ترجمه 349 درباره الطَنبُغاشقل، از شخصیتهای عصر ممالیک مینویسد: او اهل شرّ و فتنه بوده و سبب بزرگترین فتنهای بود که بین ناصر و شیخ المحمودی به وجود آمد و باعث شد دولت ناصر سقوط کند و ناصر کشته شود (مقریزی، 1995: ۱/430). گرچه تحول در همۀ علوم و فنون ازجمله در موسیقی، از گذشته تاکنون، امری مستمر بوده و موسیقی دوران سعدی از سیاق مدون امروزی خود فاصلۀ زیادی داشته است، این تحول ناقض این دعوی نیست که شیخ شیراز در بهکارگیری اوزان و بحور گویی نوعی تعمد داشته، به طوری که اغلب آنها بهرغم مزاحف بودن، روان و با لحنهای موسیقی سازگارند. با نگاهی گذرا بر نقشه آکادمي ژرف انديش رضا خان واضح است که درصد زیادی از این محله را پوشش گیاهی باغات به خود اختصاص داده است. آنها تنها به نقل تألیفات یکدیگر توسل جستهاند، تا اندازهای که اغلبِ عبارات، یکسان و شبیه به هم است (عبدالغنی حسن، 1362: 10). ابنخلِّکان در آوردن اخبار مربوط به مُتَرجَم ناقدی دقیق است و هنگامی که روایات مختلف، درباره مترجم را میبیند با مقایسه آنها با یکدیگر، آنچه به نظر خودش به صواب نزدیک است، برمیگزیند.</p>

<p> این کتب شامل الوافیبالوفیات، فواتالوفیات و المنهلالصافی است  واتساپ (عطیه، 1418: 149 و 150؛ عبدالغنی حسن، 1362: 20). وفیاتالاعیان را موسی، فرزند مؤلف، تحتعنوان المختار و ابنحبیب حلبی (779 ق) تلخیص کردند. نقدهای وی درباره اشعار شاعران، از مزیتهای مهم کتاب اوست (ابوزید، مقدمه اعیانالعصر، 1418: ۱/23 و 24). دیدگاههای نقادانه وی درباره تاریخ و ادب و شعر، برای هر مورخ و ادیب و شاعر ناقد ضروری است. مؤلف در مقدمه فرهنگنامه دیگر خود، اعیانالعصر، از وافیبالوفیات به تاریخ کبیر تعبیر کرده است (صفدی، 1418: ۱/38). دیدگاههای مفسران نزد نخستین مفسران درباره احقاف دور از وضوح و پراختلاف است؛ برای مثال بغوی و ثعلبی با استناد به قول ابنعباس احقاف را یک وادی میان عمان و سرزمین مهره دانستهاند (بغوی، 1420: 4/170؛ ثعلبی، 1422: 9/16) و سیوطی با استناد به قولی دیگر از ابنعباس آن را کوهی در شام دانسته (سیوطی، 1404: 6/43). باوجوداین اختلافات که البته بیش از اینهاست در سدههای بعدی بر وضوح این نام افزوده شده و از احساس ابهام درباره مرجع آن کاسته شده است.</p>
<p> برای اباالفضل نیز پس از شهادت ایشان عبارت رحمهاللهعلیه (دینوری، 1960: 257) آورده است؛ در حالی که از محمدبنعبدالله نفسالزکیه، در ماجرای قیامش، یک بار با اصطلاح علیهالسلام (دینوری، 1960: 385) و بار دیگر رحمهاللهعلیه (دینوری، 1960: 385) یاد کرده است. هدف اصلی این پژوهش بررسی معنایی دو فعل «ایستادن» و «نشستن» در تاریخ بلعمی و مقایسۀ نتایج بهدستآمده با معانی این دو فعل در متون فارسی میانه و نیز فارسی معاصر است؛ به بیان دیگر در این پژوهش به بررسی درزمانی تغییرات معنایی دو فعل «ایستادن» و «نشستن» در سه مقطع تاریخِ زبانهای ایرانی، یعنی قرن چهارم با تکیه بر شواهدی از تاریخ بلعمی و دورۀ پیش از آن با استناد به متون فارسی میانۀ زردشتی و نیز دورۀ پس از آن با استناد به شواهد فارسی معاصر پرداخته میشود. فرهنگنامه الضوءاللامع اثر سخاوی، از روح نقادی هوشمندانه و بهتصویرکشیدن تراجم برخوردار است؛ البته تمایل او به نقد، در بسیاری مواقع از مسیر خود خارج شده و به سمت هتکحرمت پیش رفته است. کتاب علاوهبر احتوای تراجم و اخبار سیاسی، یک دوره تاریخ فرهنگی اسلام به شمار میآید. </p>